Związki niesakramentalne czy małżeństwa niesakramentalne?
Według nauczania Kościoła troska o małżeństwa niesakramentalne dotyczy dwóch rodzajów sytuacji - małżonków rozwiedzionych po ślubie kościelnym, którzy zawarli drugie małżeństwo cywilne, oraz małżeństw wyłącznie cywilnych niemających przeszkód prawnych do zawarcia ślubu kościelnego. Dlatego sformułowanie małżeństwa niesakramentalne lub niesakramentalne związki małżeńskie, jest jak najbardziej właściwe, powoduje po pierwsze uporządkowanie terminologiczne (precyzyjne desygnaty pojęć), po drugie w duchu hermeneutyki ciągłości (JPII, Benedykt XVI, Franciszek) tworzą spójna metodologicznie całość. Takie sformułowania od kilkudziesięciu lat trwale zapisały się w nauczaniu Kościoła i praktyce duszpasterskiej.
W literaturze zarówno teologicznej, prawnej i pastoralnej używa się zamiennie tych określeń, ale podając zawsze właściwy ich zakres. Inne to: niesakramentalny związek małżeński, rodziny niesakramentalne, osoby rozwiedzione, które zawarły powtórnie związek małżeński, duszpasterstwo rozwiedzionych. Chodzi o to, aby umożliwić im taki udział w życiu religijnym Kościoła, jaki jest możliwy w ich sytuacji kanoniczno-egzystencjalnej.
Osoby po rozwodzie mogą być w 3 sytuacjach:
-pierwsza grupa to małżonkowie, którzy opuścili współmałżonka i po rozwodzie
weszli w drugi związek cywilny,
-druga grupa to małżonkowie, którzy zostali opuszczeni i weszli po rozwodzie
w drugi związek luźny nie cywilny,
-trzecia grupa to małżonkowie, którzy po rozwodzie nie weszli w drugi związek
i nadal trwają w wierności.
Oddziaływanie duszpasterskie w tych przypadkach ze względu na sytuacje kanoniczno- egzystencjalną jest inne. Niektórzy autorzy uważają, że listę osób podlegających duszpasterstwu małżeństw niesakramentalnych należy poszerzyć o osoby rozwiedzione, które nie zawarły nowego związku małżeńskiego cywilnego oraz osoby żyjące na sposób małżeński bez żadnego formalnego związku. Jednak zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku nie można mówić o małżeństwie. Dlatego upraszczając ten podział, należy wyróżnić dwie podstawowe sytuacje - małżonków rozwiedzionych po ślubie kościelnym, którzy zawarli drugie małżeństwo cywilne, oraz małżeństwa wyłącznie cywilne niemające przeszkód do zawarcia ślubu kościelnego.
Używanie sformułowania małżeństwa niesakramentalne czy niesakramentalne małżeństwa jest określeniem węższym, sugerującym jakąś drugą więź, która jawi się jako miłość małżeńska, oraz jest poprzez drugi związek sformalizowana cywilnie. Takie sformułowanie małżeństwa niesakramentalne, które jest popularne wśród wiernych, może nie do końca świadomych pewnych rzeczy, wymaga choćby dwóch zdań dookreślenia desygnatu z punktu widzenia nauczania Kościoła. Nie oznacza to bynajmniej bycia w drugim małżeństwie, w sensie kościelnym, gdy pierwsze trwa. (Jan Paweł II, O różnych grupach przypadków małżeństw niesakramentalnych , or. Familiaris consortio 84)
Sformułowania małżeństwa niesakramentalne, niesakramentalny związek małżeński lub osoby rozwiedzione, które zawarły powtórnie związek małżeński-cywilny są zawarte w kilkuset artykułów i tekstów bibliograficznych.
Wybrałem tylko kilkanaście:
* Dokumenty III Synodu Archidiecezji Łódzkiej używają także tego określenia małżeństwa niesakramentalne. Por. art. 242, 291 III Synod Archidiecezji Łódzkiej, Łódź 1999; art. 28, 33 Instrukcji o prowadzeniu duszpasterstwa małżeństw i rodzin, w: III Synod Archidiecezji Łódzkiej, Łódź 1999.
* J. Paweł II, Duszpasterstwo osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach, przemówienie do uczestników XIII Sesji Plenarnej papieskiej rady ds. Rodziny, Rzym 24.01.1997, OsRomPol 18 (1997) nr 3, s. 27-29.
* P. Góralczyk, Rozwód, w: J. Nagórny, K. Jerzyna, Encyklopedia nauczania moralnego Jana Pawła II, Radom 2005, s. 472.
* Zalecenia XIII Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny, Duszpasterstwo osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach, OsRomPol 18 (1997) nr 6, s. 50-52.
* Benedykt XVI, Eucharystia: Chleb żywy, który daje pokój światu, Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego, OsRomPol 27 (2006) nr 1, s. 42.
* Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, Wskazania na temat formacji Seminarzystów odnośnie problemów związanych z małżeństwem i rodziną (19. 03. 1995), w: K. Lubowicki, Posoborowe dokumenty Kościoła Katolickiego o małżeństwie i rodzinie, Kraków 1999, s. 145.
Aspekt kanoniczny i pastoralny:
* G. L. Muller, Świadectwo o mocy łaski. O nierozerwalności małżeństwa oraz debacie dotyczącej osób rozwiedzionych, które ponownie zawarły małżeństwo i sakramentów, OsRomPol 34 (2010) nr 12s. 43-49.
* B. Mierzwiński, J. Wilk, R. Bieleń, Duszpasterstwo rodzin, w: R. Kamiński (red.), Teologia pastoralna, t. 2, Lublin 2002, s. 426.
* Rozdział 28, Troska duszpasterska Kościoła o małżeństwa niesakramentalne, w: J. Płatek, Sprawowanie sakramentu pokuty i pojednania, Częstochowa 2001, s. 498- 518.
* J. Gajda, Kościół wobec katolików żyjących w małżeństwach niesakramentalnych, w: Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2000, s. 46-48.
* J. Gręźlikowski, Co po rozwodzie? Duszpasterze i wierni świeccy wobec małżeństw niesakramentalnych i kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa, Częstochowa 2005, s. 145.
* J. Corlden, The Marriage Bond and Ecclesical Réconciliation of the Divorced and Remarried, Studia Canonica 38 (2004) 155-172.
* F. Agatep, The Defense o f the Indissolubility of Marriage and the Canonical Situation of the Divorced, Pamplona, 2004.
Więcej na ten temat:
Literatura w języku angielskim:
Lehmann, K. Indissolubility of marriage and pastoral care of the divorced who remarry, Communio, t. 1, 1974, 219-242; Ch. M. Whelan, Divorced catholics: a proposal, America, n. 131, 1974, 363-365; J. J.Rue; L. Shanahan, A catechism fo r divorced catholics. St. Meinrad, Ind., Abbey Press, 1976; J. Remedios Femandes, The Canonical Pastoral Problem o f the Divorced Remarried. Diss. Roma, Pontificia Universitá Urbaniana, 1981; O’Reilly, P.A. Ministry to Divorced and Separated in a Roman Catholic Parish. Diss. School of Theology at Claremont, 1983; B. Brunsman, New Hope for Divorced Catholics. San Francisco, New York. Grand 1989; G. R. Ewald, Jesus and Divorce: A Biblical Guide for Ministry to Divorced Persons. Waterloo (Ont.), Scottdale PA, Herald, 1991; K.R. Himes, J.A. Corlden, Notes on Moral Theology 1995: Pastoral Care of the Divorced and Remarried, Theological Studies 57 (1996), p. 97-123; P. Basilio. The Divorced and Remarried: A New State within the Church?, INTAMS Rev. 16 (2010), p. 194-207; James A. Divorced and Remarried Catholics: Conscience is Still Decisive, New Theological Rev. 24 (2011 ), n. 2, p. 89-93.
Literatura w języku włoskim:
A. Cecchele, L ’atteggiamento attuale della Chiesa italiana verso i divorziati risposati, Pontificia Universitas Gregoriana, 1983; G. Muraro, I divorziati risposati nella comunità cristiana, Milano 1994. S. Consoli, II problema della partecipazione ai sacramenti dei fedeli separati o divorziati, Mon. Eccl. 119 (1994) 84-94; L. Lorenzetti, I divorziati risposati: La Lettera ai vescovi della Chiesa cattolica (1994), Riv. Teol. Mor. 27 (1995) 89-93; T. Kania, L ’ammissibUitä all'Eucaristía dei divorziati risposati: L insegnamento della Chiesa e la discussione teologico-morale. Diss. Roma, Pont. Univ. Greg., 1997. P. Giuseppe, I fedeli separad e divorziati-risposati: Difficolta d’inserimento nella comunilà ecclesiale ed aspetti pastorali, Laos 9 (2002), n. I, 78-88; E. Giammarino, L ’indissolubilita del matrimonio canónico e la tendenza divorzistica dell’ societá contemporanee, Dir. Eccl. 114 (2003) I, 256-278; L. Melina, C. Anderson, (ed). L ’olio suite ferite: Una riposta alle piaghe dell’aborlo e del divorzio, Cantagalli, 2009.
Wybrana literatura w języku polskim;
* E. Poniewierski, Duszpasterz wobec rodzin niesakramentalnych, w: Pomoc rodzinie niepełnej, Sandomierz 1989, s. 61-78.
* A. Marcol, Spowiednik wobec małżeństw niesakramentalnych, w: Colectanea Theologica 61 (1991), fasc. IV, s. 107- 118.
M. J. Poniewiescy, Wstęp do adhortacji Familiaris Consortio, w: Jan Paweł II. Dzieła zebrane. Adhortacje, t.2, Kraków, s. 65.
* M. Ostrowski, Wy też jesteście w Kościele. Duszpasterstwo małżeństw niesakramentalnych. Praca doktorska, Poznań 2011.
* J. Nagórny, Jak konkretnie pomagać małżeństwom niesakramentalnym?, w: Polska moralność społeczna. Z ks. prof. Januszem Nagórnym rozmawiają R. Nęcek, P. Gąsior, Lublin 2007, s. 127.
* Rozdziały „Małżeństwa niesakramentalne w strukturze Kościoła. Droga zbawienia dla małżeństw niesakramentalnych, w: P. Góralczyk, Powtórne związki małżeńskie w teologicznym i etycznym świetle, Ząbki 1995, s. 144-153.
* J. Grzybowski, Nadzieja odzyskana. Drogowskazy dla małżeństw niesakramentalnych, Kraków 1998.
* W. Miziołek, Duszpasterstwa małżeństw niesakramentalnych, „Homo Dei” 1981, nr 2 (184), s. 1
* A. Młotek, Troska duszpasterska o małżeńska niesakramentalne, „Homo Dei” 1982, nr 2 (184), s. 110-129.
* T. Borutka, Kościół wobec rozwiedzionych cywilnie zaślubionych, Bielsko-Biała 1994.
* J. Kamiński, Duszpasterstwo osób żyjących w związkach niesakramentalnych, w: J. Kamiński, G. Goleń, J. Goleń, Duszpasterstwo rodzin, Lublin 2013, s. 508-516.
*A. Górnicka-Boratyńska, Konkubinat obcy chrześcijaństwu. Rozmowa z księdzem Janem Pałygą SAC, pallotyńskim misjonarzem, który od lat prowadzi w kościele ojców pallotynów rekolekcje dla małżeństw niesakramentalnych, Gazeta Wyborcza, Wysokie Obcasy, 8 marca 2002.
* T. Wielebski, Duszpasterstwo małżeństw niesakramentalnych, w: Duszpasterstwo specjalne, pod red. R. Kamińskiego i B. Drożdża, Lublin 1998.
* W. Miziołek, Duszpasterstwo małżeństwo niesakramentalnych, w: Program duszpasterski 1993/94, s. 530.
* J. Gręźlikowski. Troska duszpasterska Kościoła o małżeństwa niesakramentalne, Homo Dei, 1996 nr 1, s. 52.
* J. Konieczna, A. Tomkiewicz. Postawy religijne osób żyjących w małżeństwach pozasakramentalnych, Roczniki Teologiczne 41:1994, z. 6 s. 102.
* W. Nowak, Nadal należą do Kościoła . O związkach niesakramentalnych, Życie Duchowe, 49:2007, s. 40.
* M. Paciuszkiewicz, Małżeństwa niesakramentalne i rozbite, w: Tenże, Drogi powrotu, Ząbki 1999, s. 55-57.
* M. Paciuszkiewicz, Małżeństwa niesakramentalne i rozbite, w: XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny Warszawa. 14-17 kwietnia 1994, Warszawa 1994, s. 571.
* M. Paciuszkiewicz, Słabość i moc, Ząbki 1996, s. 174.
* M. Paciuszkiewicz, Duszpasterstwo małżeństw niesakramentalnych, Więź, 1992, nr 6, (cały rocznik)
* Rozdział „Duszpasterstwo małżeństw niesakramentalnych”, w: M. Paciuszkiewicz, Tęsknota i głód, Warszawa 1993, s. 5-15.
* Cz. Cekiera, Poradnictwo religijne w duszpasterstwie osób z pogranicza patologii i normy, Edukacja. Teologia i Dialog, 2014, t. 10, s. 179.
* R. Czeladko, Wsparcie rodziny wyzwaniem dla społeczeństwa i Kościoła, w: Kościół wspierający rodzinę w Listach Episkopatu Polski w latach 1945-2000, Ełk 2016, s. 7-32.
* J. Buxakowski, Wprowadzenie do teologii duszpasterstwa rodzin, Pelplin 1999, s. 139.
* A . Cieślik, B. Pawelec, Drogi nadziei. Rekolekcje dla małżeństw niesakramentalnych, Kraków 2010.
* Rozdział „Sumienie mówi o wierności” w: Krótka kołdra. Dialogu małżeńskim, Poznań 2010 s. 307-310.
J. Ratzinger:
W kontekście rozszerzenia „Privilegium paulinum na Privilegium petrinum”: J. Ratzinger, Kwestia nierozerwalności małżeństwa. Uwagi do orzeczenia dogmatyczno-historycznego i jego współczesnego znaczenia, w: Tenże, Wprowadzenie w do chrześcijaństwa, Lublin 2017, s. 555, 558, 559; Spojrzenie wstecz na Synod Biskupów z 1980 roku poświęcony małżeństwu i rodzinie, w: Tenże, Wprowadzenie w do chrześcijaństwa, Lublin 2017, s. 562; Nierozerwalność małżeństwa, w: Tenże, Wprowadzenie w do chrześcijaństwa, Lublin 2017, s. 569-571.
Papież Franciszek:
Papież Franciszek używa różnych określeń na rzeczywistość drugiego związku: nowy związek małżeński (AL 242), nowy związek (AL 78, 243, 246, 297, 298), małżeństwo tylko cywilne (AL 293), ślub cywilny (AL. 294), drugi związek (AL 298), ponowny związek cywilny (AL 299), ponowny związek (AL. 300)
Książki:
J. Kupczak, Źródła sporu o ”Amoris laetitia”, Kraków 2018.
R. Buttiglione, Przyjacielska odpowiedź krytykom Amoris Laetitia, Kraków 2018.
G. Chojnacki (red), Miłość jest nam dana i zadana: komentarz do posynodalnej adhortacji apostolskiej ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Szczecin 2017.
F. Coccopalmerio, Radość miłości: przewodnik po ósmym rozdziale adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Kraków 2017.
P. Kroczek, Dyskusje nad Amoris laetitia, Kraków 2017.
I. Mroczkowski, Etos miłosierdzia a wierność małżeńska: moralne dylematy osób żyjących w związkach niesakramentalnych w świetle adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Lublin 2017.
P. Kroczek, Rozeznawanie sytuacji osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach: praktyczny komentarz do Amoris laetitia, Kraków 2017.
P. Kroczek J. Krzywda, A. Sosnowski, Droga do Amoris laetitia, Kraków 2017.
Artykuły:
J. Dyduch, Duszpasterska wizja małżeństwa i rodziny w adhortacji Amoris laetitia, Prawo i Kościół. T. 8 (2016), s. 7-18.
K. Smykowski, Sytuacja współczesnej rodziny w świetle Adhortacji apostolskiej ”Amoris laetitia”, Studia Bydgoskie. T. 10 (2016), s. 105-113.
J. Merecki, Ku rozumieniu komunii osób: o interpretacjach adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Ethos R. 30, nr 2 (2017), s. 239-254.
R. Hajduk, Miłosierdzie duszpasterskie w tradycji kościelnej i w ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Forum Teologiczne. [T.] 18 (2017), s. 181-195.
S. Janusz, Praktyka duszpasterska dotycząca małżeństw niesakramentalnych w świetle adhortacji ”Amoris laetitia”, Rocznik Historyczny Dynoviana. Nr 3 (2016), s. 585-594.
M. Machinek, Logika inkluzji papieża Franciszka: pytania otwarte na marginesie adhortacji ”Amoris laetitia”, Forum Teologiczne. [T.] 18 (2017), s. 197-211.
P. Mazurkiewicz, Duszpasterstwo rodzin w kontekście ”Amoris laetitia”, Pastores, 2016, nr 4, s. 137-147.
M. Gilski, Po adhortacji ”Amoris laetitia”: drogi miłosierdzia dla osób żyjących w związkach niesakramentalnych, Homo Dei, R. 86, nr 1 (2017), s. 41-50.
A. Karaś, Niezmienność nauczania Kościoła na temat moralności aktu małżeńskiego według adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Studia Redemptorystowskie nr 14 (2016), s. 295-313.
S. Biały, Troska Kościoła polskiego o małżeństwa rozwiedzione p o opublikowaniu adhortacji apostolskiej ”Amoris laetitia”: aspekt komunii świętej, Studia Teologiczne: Białystok, Drohiczyn, Łomża. [T.] 35 (2017), s. 61-75.
R. Skrzypczak, Czy rodzina wyznaczy Kościołowi przyszłość?: kontrowersje wokół adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Homo Dei, R. 86, nr 1 (2017), s. 9-31.
A. Yastremskyy, Wzrastanie w miłości małżeńskiej w świetle adhortacji apostolskiej papieża Franciszka ”Amoris laetitia”, Ateneum Kapłańskie. T. 168, z. 3 (2017), s. 528-539.
E. Schockenhoff, Zmiana paradygmatu wewnątrz Tradycji: o sposobach odczytywania adhortacji ”Amoris laetitia”, Więź. R. 60, nr 2 (2017), s. 156-166.
J. Gręźlikowski, Implikacje prawno-duszpasterskie adhortacji apostolskiej ”Amoris laetitia”, Studia Włocławskie, T. 19 (2017), s. 333-350.
P. Mąkosa, Zadania katechezy przygotowującej do sakramentu małżeństwa w świetle adhortacji ”Amoris laetitia”, Roczniki Teologiczne, T. 63, z. 11 (2016), s. 113-127.
M. Kałwik, Sakramentalność małżeństwa w nauczaniu św. Jana Pawła II i w świetle adhortacji ”Amoris laetitia” papieża Franciszka, Teologia Dogmatyczna. T. 12 (2017), s. 57-69.
Inne wybrane artykuły dotyczące powyższych treści:
* M. Pokrywka, Teologicznomoralne implikacje adhortacji A m o r i s la e t i t ia, w: J. Goleń, Towarzyszyć małżeństwu i rodzinie, Inspiracje adhortacji apostolskiej Amoris laetitia dla duszpasterstwa rodzin, Lublin 2018 , s. 81-97.
* P. Kroczek, Adhortacja Amoris laetitia w optyce kanonicznej, w: J. Goleń, Towarzyszyć małżeństwu i rodzinie, Inspiracje adhortacji apostolskiej Amoris laetitia dla duszpasterstwa rodzin, Lublin 2018 , s. 115-135.
* B. Soiński, Rodzina w świetle psychologii pastoralnej, Łódź 2007, s. 242.
Duszpasterstwa w Polsce, które używają nazwy małżeństwa niesakramentalne lub niesakramentalne związki małżeńskie:
http://www.niesakramentalni.ecclesia.org.pl/,
http://www.diecezja.rzeszow.pl/2016/02/dla-malzenstw-niesakramentalnych/ http://www.niesakramentalni.diecezja.pl/ , http://www.parafia.radzionkow.pl/www/index.php?option=com_content&view=article&id=558:duszpasterstwo-maestw-niesakramentalnych&catid=52:duszpasterstwo-maestw-niesakramentalnych; http://rodzinabialystok.pl/?option=com_content&task=view&id=206&Itemid=106 https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/91325, itd.
Opracowanie własne: ks. dr Dominik Lubiński